Tuchola przed wiekami

Tuchola - prastare pomorskie miasto, stolica Borów Tucholskich. Od początku swego istnienia Tuchola była znaczącym ośrodkiem leżącym w miejscu krzyżowania się szlaków handlowych łączących południe z północą „via magna” i zachód ze wschodem „via regia”. Około XIII wieku Tuchola zaczęła przejmować strategiczną rolę Raciąża grodu kasztelańskiego i dotychczasowego ośrodka lokalnej władzy. Z osady o charakterze handlowym bardzo szybko przekształciła się w silne centrum terytorialne, stając się siedzibą lokalnych władz.

Najstarsza zapiska o Tucholi - osadę Tuchola założyli na początku XIII wieku książęta kaszubscy. Jedni historycy twierdzą, że dokonał tego książe gdański Sambor I, inni wskazują Mściwoja II. Pewnym jest, że to właśnie ten drugi zaprosił do Tucholi arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę celem konsekracji kościoła „ad consecrandam ecclesiam In Thuchol”. Miało to miejsce dokładnie 9 października 1287 r. W chwili wystawienia stosownego dokumentu Tuchola pojawiła się na widowni dziejowej jako jedna z większych osad w południowo-zachodniej części Pomorza Gdańskiego.

Prawa miejskie - prawdopodobnie pierwszą lokację, jeszcze na prawie polskim, otrzymała Tuchola już na przełomie XIII i XIV wieku. Jednak znany, potwierdzony na piśmie przywilej lokacyjny dla Tucholi wystawiono w Malborku dnia 22 lipca 1346 r. Wielki mistrz Henryk Dusemer nadał miastu przywilej prawa chełmińskiego. Ówczesna Tuchola składała się z dwóch zasadniczych części, tj. miejskiej i zamkowej. Zabudowa wewnątrz miasta była głównie drewniana, a do murowanych obiektów zaliczała się gotycka fara pw. św. Bartłomieja oraz ratusz. Murowany prawie w całości był również kompleks zamkowy. Tak miasto jak i zamek otaczały mury obronne i system fos.

Herb miasta - patronką Tucholi jest św. Małgorzata, która widniała także na wszystkich pieczęciach miejskich. Jak głosi legenda, miała ona uchronić miasto i mieszkańców podczas oblężenia Tucholi, kiedy to ukazała się obrońcom, nakazując rzucać we wrogów chlebem. Najeźdźcy, przekonani o sile mieszkańców i ogromnych zapasach, odstąpili od oblężenia.

Św. Małgorzata przedstawiana jest w koronie z aureolą. W zależności od wizerunku w jednej ręce trzyma krzyż, a w drugiej gołębia. Przedstawiana jest także jako postać depcząca smoka.

Komturstwo Tucholskie - już na początku XIV wieku Tuchola stała się siedzibą komtura, który władał komturstwem o znacznym terytorium. Oprócz szerokich okolic Tucholi, w granicach komturii znalazły się Brusy, Swornegacie, Leśno, Wiele, Piechowice k/Kościerzyny oraz Odry czy Łąg. Z czasów komturstwa swą nazwę wywodzi także miejscowość Wdzydze Tucholskie położona nad brzegiem J. Wdzydze.

Dwa miecze - z kroniki Jana Długosza: "Dziewiętnasta chorągiew, komturii miasta Tucholi, miała w godle dwa pola: czerwone i białe przedzielone jednak w środku czarnymi liniami. Chorągiew komturii i miasta Tucholi, która dowodził jeden z członków zakonu, Henryk, komtur tucholski. Stanęli pod nią bracia zakonni stanu rycerskiego oraz giermkowie okręgu tucholskiego razem z rycerzami zaciężnymi. Wspomniany Henryk, komtur tucholski, od początku tej wojny aż do jej zakończenia tak był zadufany w swej pysze, że dokądkolwiek się udawał, rozkazał przed sobą nosić i przed swoim tucholskim oddziałem, którym dowodził, dwa obnażone miecze. Było to uciążliwe dla mistrza pruskiego Ulryka. A gdy niektórzy dobrzy i bojaźliwi mężowie napominali go, by się tak nie puszył, poprzysiągł sobie, że nie wcześniej schowa do pochwy wspomniane miecze, aż obydwa umoczy w krwi polskiej. Stało się tak, że haniebnie uciekł z pola bitwy (Grunwaldu) i przez ścigających go rycerzy polskich został nędznie ścięty."

1410 - kampania wojenna rozpoczęta największą bitwą średniowiecznej Europy pod Grunwaldem znalazła swój finał w Tucholi. 5 listopada 1410 roku wojska polskie podeszły pod miasto od południa i zaatakowały gromadzące się w okolicach tucholskiego zamku siły krzyżackie. W wyniku ataku rozbito krzyżackie szeregi, uniemożliwiając ich powtórną koncentrację. Nie zdobyto jednak zamku, który wcześniej utracono w wyniku podstępu. Jak podawał Długosz, podczas tej bitwy więcej krzyżaków zginęło w wodach Jeziora Zamkowego i okolicznych bagnach niż od mieczy wojsk polskich.

Pierwotny układ urbanistyczny - krzyżujące się prostopadle uliczki i duży rynek pośrodku czytelny jest do dnia dzisiejszego. Zabudowa miejska wraz z przylegającym od zachodu zamkiem komturskim wpisana została w owalny pierścień murów miejskich wzniesionych w XIV wieku. Kamienno–ceglany mur wzmocniony był 15 basztami i posiadał trzy bramy: Świecką, Chojnicką oraz Zieloną. Do zamku, który składał się z 3 części: zamku niskiego (podzamcza), zamku średniego (przedzamcza) i zamku wysokiego, prowadziła brama i furta zamkowa. Na zachód od zamku zlokalizowane było zamkowe gospodarstwo „Kaltenberg” (Kałdowo). Nad miastem górowała bryła gotyckiej fary pw. św. Bartłomieja.

W wyniku licznych wojen i wielkiego pożaru miasta w 1781 roku średniowieczna i nowożytna zabudowa uległa znacznemu zniszczeniu. Mieszkańcy rozebrali dawne budynki, a materiał rozbiórkowy posłużył do wzniesienia nowych domów. Do dzisiaj zachowały się we fragmentach mury miejskie i zamkowe oraz nieliczne piwnice gotyckie.

W nazwach niektórych ulic miejscowa tradycja zachowała ich dawne znaczenie (np. Starofarna, Staromiejska, Rzeźnicka, Studzienna, Rycerska).

Tuchola w systemie Prus Królewskich – po zawarciu drugiego pokoju toruńskiego w 1466 r. Tuchola stała się siedzibą powiatu, trzeciego co do wielkości w województwie pomorskim. Administracyjnie powiat objął dawne komturstwo i stał się królewszczyzną, wchodząc do majątku jako tak zwane „dobra stołowe” królów polskich.

Michałko i „Potop Szwedzki” - Szwedzi pięciokrotnie próbowali zdobyć miasto i zamek, za każdym razem bezskutecznie. Tylko raz udało się załodze szwedzkiej wejść do miasta, lecz zamek pozostał pod kontrolą polską. Swoje miejsce w historii znalazł też bohater znany jako Michałko, o którym w 1657 roku pisano: „W tym czasie Szwedów w Prusach nikt nie niepokoił z wyjątkiem pewnego Michałka, syna chłopa pruskiego który u Szwedów najpierw służył jako żołnierz i kapral a później więziony był w klasztorze w Pelplinie. Zorganizował on po ucieczce duży oddział chłopski, który zaczął zdobywać na Szwedach pokaźne łupy. Ponieważ znał on bardzo dobrze wszystkie drogi i ścieżki leśne, wracał zawsze bezpiecznie do Tucholi, Chojnic lub Człuchowa. Patrolował ze swymi chłopami okolice, wyrządzając wiele szkód i uprowadzając wielu Szwedów. Pojawiał się zazwyczaj nagle tam, gdzie się go najmniej spodziewano, po czym natychmiast uchodził.”

Podczas „potopu” znacznym zniszczeniom uległa okolica miasta jak i sam zamek, w którym eksplodował magazyn prochu i amunicji.

Wielki pożar - kres dawnej Tucholi nastąpił 17 maja 1781 r. kiedy to Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przykościelne w celu zdobycia zgromadzonych tam kosztowności. Spłonęła wówczas gotycka fara pw. św. Bartłomieja i większa część zabudowy miasta. Planowano wówczas przeniesienie miasta do pobliskiej osady Rudzki Most (obecnie dzielnica miasta), lecz mieszkańcy postanowili pozostać na dawnym miejscu.